Påskemysteriet i Vesterisen 1917

I 1917 kom seks skuter vekk i Vestisen med 74 mann om bord. Dei fleste som har omtala og skrive om katastrofen seier at det forliste sju skuter i Vestisen dette året og at 88 mann miste livet. Dette er ikkje heilt rett. Forklaringa er at dei også har rekna med «Hercules II» som gjekk frå Ålesund 4. april 1917 på veg til vestkysten av Grønland for å fangste kvalross med eit mannskap på 14. Det er det siste ein veit om skuta.

Ingen veit så mykje om kva som skjedde i påska 1917 i Vestisen. Men vi veit at skutene som kom vekk – D/S «Admiralen», Bergen, gjekk ut 29. mars (12 mann), D/S «Arctic», Ålesund, gjekk ut 2. april (12 mann), D/S «Aslak», Ålesund, gjekk ut 28. mars (12 mann), D/S «Ceres I», Tønsberg, gjekk ut 29. mars (12 mann), D/S «Heim», Ålesund, gjekk ut 2. april (13 mann) og D/S «Lunheim», Ålesund, gjekk ut 22. mars (13 mann) – var i fangst inne i isen nordaust av Jan Mayen då det bles opp til nordaustleg orkan natt til den 8. april. Fem andre skuter var i det same området, men greidde å kome seg unna så vidt det var etter fleire harde døgn. Ei av desse var «Lysningen» og der om bord kunne dei fortelje at «Han vart så grådige å blåse at skuta lydde ikkje verken maskin eller ror». Alle desse fem skutene hadde skader etter isflak som orkanen peiste mot dei.

Dette var før radioen var vanleg om bord i skutene, folk heime tok ikkje til å forstå at ei katastrofe hadde skjedd før langt ut på sommaren, 9. august, fire månadar etter katastrofen, og etter at alle dei andre skutene var komne heim, gjekk alarmen.

Men alt då dei første skutene kom heim 20. april, vel ei veke etter uvêret, starta rykta å gå om fleire sakna skuter. Fangstmennene sjølve snakka lite om skadevêret som hadde vore. Dei ville ikkje uroe dei som venta heime. Peder Eikrem frå Volda var med «Skansen» på fangst dette året, og etter heimkoma fortalte han ein kamerat om det uhyggelege uvêret og sa han ottast at dei sakna skutene hadde forlist. «Då spurde kameraten min meg om eg hadde vorte galen som kom heim å snakka slik. Det ville få folk til å tru det verste, og når dei så har syrgt seg halvt i hel, så kjøme skutene heim i god behald». Sidan nemnde ikkje Eikrem meir om stormen før etter 45 år.

Laurdag 18. august seglar den splitter nye «Flemsøy» avstad på leiting.

9. august begynte avisene og skrive om kva som kunne ha hendt i Vestisen. Reiar Mikael Knutsen som eigde to av dei sakna skutene, «Heim» og «Arctic», opplyser at det var konferert med fleire av dei mest erfarne skipperane om å utruste ein leiteaksjon. Dagen etter er handelsdepartementet inne i bilde, og dagen etter kjem amtmann Ihlen til Ålesund for å drøfte ein hjelpeekspedisjon. Det vart sett i gong med å finne høveleg skute for ein slik ekspedisjon, og laurdag 18. august seglar den splitter nye «Flemsøy» avstad på leiting. Skipper var Johannes Brandal, og ekspedisjonssjef var skipper Johan Olsen.

Ein veit lite om overfarten til Vestisen. Den 5. april meinte skipper Ragnvald Abrahamsen på «Driftig» å ha sett «Ceres I» i posisjon 70,50 N og 5.30 V.

Natt til påskeaftan den 7. april var skipper Severin Hessen på «Polheim» om bord i «Aslak». Dei hadde då 3-400 dyr og alt var vel om bord. Dei låg då på 68 grader n.br. Han hadde også observert «Lunheim», «Arctic», «Aslak» og «Heim» dagen føre. Første påskedag om ettermiddagen braut det ut eit kraftig uvêr med orkan frå nordvest. Orkanen rasa i over eit døgn før den la seg like raskt som den var kome. Skutene som var hardast ramma låg då på fangstfeltet i posisjon 70 gr. 54 min. nordleg breidde og 4 grader vestleg lengde. Då orkanen la seg var «Polheim» åleine og dei gjekk i sikksakk og leita etter kameratskuter i åtte timar utan å sjå dei igjen. Etter at orkanen la seg var det heller ikkje nokon andre av dei om lag 50 skutene som var på feltet som hadde sett noko til dei sakna skutene. Heller ikkje vrakgods. I tillegg til desse var også 15 fartøy på botlenosefangst ved Svalbard og nord for Færøyane, men heller ikkje desse kunne rapportere om noko funn.

Å finne årsaka til at skutene forliste vert mest spekulasjonar. Men at orkanen var hovudårsaka er det lite tvil om. Legg ein til vanskelege isforhold og 40 kuldegrader har ein nok opp summert det meste av årsaka. Hessen på «Polheim» meinte at dei sakna fartøy mest truleg hadde vorte øydelagde av nedising.

Ei anna forklaring kunne vere at dei vart trefte og knuste av store isflak i vill dans på det frodande havet. Det var tidleg i sesongen og alle skutene var tunge av bunkers og proviant for fleire månadar i isen. I tillegg til ei enorm vekt grunna ising.

Kanskje fekk skutene slik medfart inne i isen under orkanen at dei seinare bukka under i open sjø då det verste uveret var over. Mannskapet om bord i «Driftig» såg ei av skutene som aldri kom att då «Driftig» var på veg inn i isen etter orkanen. Snøtjukka var slik at det ikkje var råd å oppfatte korleis det stod til med båten. Kanskje vart skutene knuste inne i storisen slik det heldt på å skje med «Driftig». Eller kanskje er forklaringa gamlekarane ofte snakka om, nemleg at skutene kunne ha bakka seg ned på Jan Mayen i orkanen og havarert på den måten.

Andre skuter har vore på nippet til å verte knuste mot vulkanøya i langt betre vêr.

Det mangla ikkje på spekulasjonar og teoriar om dei sakna skutene. I 1917 var seks ishavsskuter senka av tyske ubåtar, i alle fall fire av dei var senka av den tyske ubåten «U 28», «Duen», «Sverre II», «Alaska» og «Sydkap» var senka i Austisen. Ryktet gjekk naturlegvis snøgt om at enkelte av dei sakna i Vestisen også var råka av ubåtkrigen. Eit lesarinnlegg i Sunnmørsposten 24. september henviste til hamburgerbladet «Hansa» nr. 30 der det i ei liste var nemnt at «Lunheim» og «Arctic» skulle vere senka av tysk ubåt. Men skutene i Vestisen skulle ha vore utanfor den erklærte faresona. Dagen etter melde Oslo-avisa Tidens Tegn at denne lista ikkje var til å stole på, då fleire båtar som ikkje var senka stod oppført. Faktisk viste det seg seinare at av ei liste på 20 namn var 12 falske.

Ei av skutene som kom seg gjennom uveret flytande, var D/K «Driftig». Då båten kom heim frå Vestisen, fortalde mannskapet kva dei hadde opplevd. Før stormen kom på, låg «Driftig» langt inne i isen nordaust for Jan Mayen. Det var godt vêr, men lite fangst. Mannskapet skulle til å ta pause i arbeidet og feire påske då barometeret tok til å falle kraftig. Skipper Ragnvald Abrahamsen var uroleg og praia eit par andre skuter som låg like ved. Men dei ville sjå situasjonen an. «Driftig» sette kursen ut av isen. Men orkanen kom før skuta nådde ope hav. «Driftig» heldt på å verte knust mellom storisane som vart pressa saman. Dei fekk eit stort isflak inn på dekk. Isflaket knuste rekkestøttene på eine sida, men stogga mot maskinkeisinga. Heldigvis la skuta seg over og kvitta seg med isflaket.

Neste dag kom skute og mannskap seg ut i ope hav. Lite bunkerskol var brukt. Skuta låg tungt i sjøen og var sterkt nedisa. På det kaldaste var temperaturen nede i 40 minusgrader. Sjøsprøyten fraus straks til is på riggen og overbygget. For å berge seg laut mannskapet kvitte seg med mykje av kolet. Då kulden gav seg noko, greidde dei å banke vekk mesteparten av isen på skuta. Men faren var ikkje over. I rom sjø truga ein annan fiende. Polarstraumen og den overhendige vinden laga bårer som var nær ved å sende «Driftig» i djupet. Og sjøen toppa seg i skavlar som slo over skuta som kanonskot.

På veg inn i isen hadde «Driftig» skote to småkvalar. Så dei hadde kvalolje om bord. Skipper Abrahamsen gav ordre om å fylle kvalolje og maskinolje i sekkar som vart slepte i sjøen festa til løparar av kvalline. Det var hol i sekkene slik at olje rann ut og dempa dei verste skavlane. Når sekkane var tomme for olje, vart dei halte inn og på fylte meir olje. I eit par lange døgn heldt mannskapet på «Driftig» på med dette arbeidet. Då løya uveret og mannskapet fekk tetta ein mindre lekkasje på skuta. Dei heldt deretter fram med fangstinga, men det var dårleg stell. Og dei for heim i månadsskiftet april-mai.

Peder K. Eikrem som var med Ålesundskuta «Skansen» fortalde til avisa Møre 45 år etter forliset at det var mest miner dei var redde for før dei la ut. Han fortel vidare at 1916 hadde vore eit godt år på ishavet med store lutar til mannskapet, og det var derfor mange som ville av garde i 1917. Ingen snakka om storm eller vanskeleg is som nokon fare, derimot dei tyske undervassbåtane og minebelta som skulle vere lagde borti i havet. Det var derfor dei som ikkje fekk lov av sine nærmaste til å reise på ishavet dette året.

«Skansen» var ei stimskute. Ho kom seg seint av garde og nådde først iskanten påskedagsmorgon i eit strålande vêr. Isen låg der flat og fin som det skulla vore eit fjellvatn, fortel Eikrem. I middagstida tok det til å blåse og skuta byrja gå mot vinden.

Eikrem fortel vidare at då han kom på vakt ved midnatt «bles det so det hylte». «Skansen» hadde då snudd og gjekk nokså trygt gjennom tett småis. Det var stuvande mørkt og bitande kaldt – ned mot 40 kuldegrader.

Kring kl. halv to om natta kom dei ut i ope hav – det så opprørt og stygt ut. Eikrem fortel at havet kokte og bobla som ei fossande potetgryte – det var som å ligge på ein vulkan.

Skuta tok inn mykje sjø. Brota kom veltande innover attanfrå. Svalkeportane svalde ikkje unna – truleg var det fastfrosne – og pumpene i maskinrommet greidde ikkje å ta unna. Dei måtte slå hol på rekka, men ho var så ispansra at sjølv det ikkje var enkelt.
Då det vart lyst 2. påskedag, søkte dei inn i isen for om mogleg å finn ei «le» der, men ut på dagen kom dei inn i storis og måtte snu. Dei prøvde då å legge seg til like innanfor iskanten, der det var opne råker. Her rasa dei så unna stormen saman med småisen. Men her fekk dei seg også ein ny fiende – storisen. Dei måtte ta i bruk både maskin og av og til segl for å manøvrere seg unna så dei ikkje vart knuste mot desse is-kolossane.

Utanfor iskanten såg vi eit frykteleg brot, og det vart snakka om om bord at hadde dei vorte trefte av eit slikt brot så hadde dei vore gravlagde på ein augneblink.

Dei torde derfor ikkje å gå ut i ope hav, sjølv om dei også frykta for natta inne i isen. Men heldigvis vart det ei ljos natt, så dei greidde å oppdage storisane etter kvart som dei nærma seg.

Den forferdelige kulden hadde også gitt seg. Men orkanen holdt ved. 3. påskedag holdt det på å gå gale. Ein svær storis kom jagande. Skipperen prøvde å få skuta unna, men ein storsjø kom og slengte henne mot isen så ho heldt på å bli knust. I staden la ho seg unna og smatt forbi.

Natt til 4. påskedag var orkanen spakna. Dei snudde skuta og setje baugen mot vêret, men først etter to døgn til var heile stormen over. Då var skuta koma heilt til Jan Mayen.

Etter uvêret prøvde dei å kome i fangst, men isen var heilt knust, og selsamlingane borte. Det var berre ein og annan selen å få. Ti-tusener av selungar hadde drukna. Andre skuter såg dei ikkje før etter fire-fem dagar, då dei møtte Ålesundsskuta «Øst», som mellom anna hadde fått stormasta avbroten i orkanen. Også «Skansen» hadde fått stygg medfart og lak så mykje at dei ikkje torde å sleppe den andre skuta av syne på eit par veker.

Då gjekk dei til Isafjord og reparerte og gjekk på fangst i Stredet. Også der var det vanskelege forhold. Benjamin Brandal var skipper på «Haugen» i 1917 i Stredet og har fortalt om eit uvanleg vanskeleg år i Stredet, med is som han kalla restane av påskestormen. Det var hard is, tett baks med skodde og hard isskruing over alt. Dei hadde, i lag med «Aarvak» og skipper Vebjørn Landmark, blitt liggande og drive i tett isskruing i 12 dagar. Likevel var det berre «Haugen» og «Aarvak» som hadde last i Stredet det året.

Skutene som kom vekk i 1917 var ikkje av dei minste. Faktisk så vart dei fleste av dei, etter den tid, rekna som store. «Lunheim» var den største av dei seks skutene med ei lengd på 95,2 fot og knappe 120 bruttotonn. «Lunheim» var den største skuta på Brandal då den var bygd i 1912, og i fleire år framover. Den var også blant dei første som var spesialbygde for selfangst. «Admiralen» var minst med 76,6 fot, dei andre låg i mellom desse. I dag hadde det sjølvsagt vorte omtala som livsfarleg å gå på selfangst i Vestisen med slike farkostar. Dei polare lågtrykka som herjar i området kan vere svært så lokale og femner ikkje over så store områder.

Om morgonen laurdag 18. august gjekk D/S «Flemsøy» ut frå Ålesund for å leite etter dei som var sakna. Skipper på «Flemsøy» var Johannes Brandal; leiar for ekspedisjonen var Johan Olsen frå Ålesund. Ekspedisjonen, som kosta 80.000,- kroner, var finansiert av fleire reiarar, med god statleg støtte. Torsdag 23. august kom «Flemsøy» til Jan Mayen. Det vart leita på begge sider av øya, men det var ikkje noko å finne som stamma frå dei sakna skutene. Dei gjekk oppunder Aust-Grønland og finkjemde Liverpool-kysten like nord for Scoresbysund. Lenger nord enn til 70 grader 22 minutt nordleg breidd kom dei ikkje på grunn av mykje is.

Ferda gjekk sørover; langsmed kysten der isen gjorde det mogeleg. Den 1. september kom skuta til Angmagssalik. Ekspedisjonsleiaren på «Flemsøy» hadde sett sin lit til, men dei kom ikkje fram på vrakgods eller opplysningar som kunne kaste lys på mysteriet.

«Flemsøy» sette kursen for Island og kom inn til Isafjord den 7. september. Derifrå gjekk dei til Siglufjördur.

Dit kom det telegram frå Langanes om at presten ved Saudanes hadde funne ein fangstbåt halvfull av sand i fjøra den 5. september. Etter mange og lange diskusjonar fekk dei kjøpt båten med sysselmannen for 250,- kroner. Det viste seg at båten var bygd av båtbyggjar Nedregaard i Ålesund og var ny av året. Først trudde ein at båten høyrde til «Lunheim». Seinare vart det slått fast at han hadde høyrt til «Heim». Av taustubbar på fangstbåten såg det ut som han var skoren frå skutesida med kniv.

At denne båten vart funnen ved Langanes styrka trua på at dei sakna fartøya kunne vere gått ned i nærleiken av Jan Mayen, då straumen herifrå går inn under kysten av Island.

I Vestisen vart det elles funne ei livbøye, men ein kunne ikkje seie om denne kom frå ei av dei sakna skutene eller frå ei som hadde vore i hardt vêr, då der kunn sto Ålesund på bøya.

Den Islandske selfangaren «Kapur» skulle også den 10. juni ha observert eit stykke av ei gråmåla skipsside på 65 grader nord og 32 grader vest. På skipssida skulle der ha vore ein del ishud, og dei kunne sjå at der var tjørepapp mellom ishuda og sida. Men dei hadde ikkje granska funnet noko nærare. Då «Flemsøy» var innom Island var «Kapur» ute på fiske og dei fekk ikkje fleire førstehands opplysningar om observasjonen.

Om kvelden den 17. september klappa «Flemsøy» til kai i Ålesund. Leiteaksjonen var slutt. Over 2500 nautiske mil hadde skuta gått på leiting etter dei sakna selfangarane. Alt dei hadde funne var fangstbåten som hadde drive i land på Langanes på Island.

Dermed laut folk forsone seg med at skutene og mennene om bord aldri ville kome heimatt.

Meir om dei forliste skutene og mannskapa finn du i skutekatalogen her på sida.