Fem skuter forsvann sporlaust, 78 mann omkom

Sjølv om skutene i 1952 var større, sterkare bygde og utrusta med større maskiner enn skutene var i 1917-katastrofen, så greidde dei ikkje stå mot naturkreftene då orkanen løyste seg. Radiotelefon hadde dei også fått no. Likevel er det mykje vi ikkje veit om det som skjedde. Ingen av dei som forliste, melde frå om vanskar av noko slag. Også denne gongen er det overlevande på andre skuter i same området, som kan gje oss haldepunkt for dramaet som utspelte seg i isen.

Då uvêret kom om ettermiddagen onsdag 2. april, var «Pels», «Buskø» og dei andre skutene som forliste, langt sør og vest på feltet. Dei var rett nord for Island. Den nøyaktige posisjonen er ikkje kjend. Men forskaren Per Øynes som var med «Brandal», har rekna ut at posisjonen deira var 68 grader 30 minutt nordleg breidde, 19 grader vestleg lengde. Det er heile fire breiddegrader lenger sør enn posisjonen til «Brandal», «Flemsøy» og dei andre skutene nordaust om Jan Mayen.

Vinden strauk langsmed iskanten og gav «Brandal» sjanse til å søkje dekning bak ein isodde, bles der sør ifrå iskanten. Dermed fordelte storisen seg utover. Isen slitna. Då det bles opp kom snøkaven og sikten var dårleg. Rutine-messig søkte truleg skutene livd ved å gå mot vinden, innover i den fordelte isen. Om dei hadde nok maskinkraft.

Nordlandsskutene «Selfisk» og «Ungsel» låg i det same området som «Pels» og «Buskø» under stormen. Det gjorde også «Søndmøringen», «Fangstmand», «Arild» og fleire andre skuter. Alle berga seg, men det var berre så vidt. «Fangstmand» var på veg vestover då barometeret fall. Skuta snudde og gjekk austover med full fart og roret hardt babord. Ola Jarle Bigseth fortel at dei gjekk langsmed ein strimle heile natta då det bles som verst. Hadde dei mist strimlen, hadde dei ikkje greidd å gå seg opp att slik orkanen stod på.

«Selfisk» var inne i isen då uveret var på det verste. Dei gjekk mot vinden og observerte korleis isen stadig vart riven opp. Derfor gav heller ikkje isen skikkeleg dekning. Og sjøane fekk tak. Ein brottsjø slo inn forkant av eignarhuset og deler av rekka. I drivet vart skuta sterkt nedisa.

Då «Selfisk» kom til Tromsø, sa skipper Kåre Pedersen at han snakka med skyttaren på «Vårglimt» den 2. april. Då hadde dei det bra om bord. I nærleiken av «Vårglimt» låg også dei fire andre skutene som forliste. Skipper Pedersen sa at kanskje hadde dei om bord i «Vårglimt» trudd det var fastisen dei låg i ly av, men at det i røynda var eit stort isflak som etter kvart smuldra opp av storm og sjø, slik at skuta vart utan dekning. Og låge som dei var i hekken alle dei fem skutene, meinte skipper Pedersen at dei anten vart brotne ned av bårene eller knuste av isen.

Nordlandsskuta «Arild» låg i plukkfangst på blueback i lag med dei fem skutene som snart skulle forlise. Vêret var godt og karane var bra nøgde om det ikkje var storfangst. Men 2. april fall barometeret kraftig og vinden auka på. Skipper Wilhelmsen fortalde seinare at dei låg i livd bak ein solid isodde i lag med «Brattind» og «Vårglimt». Eit par av dei andre skutene var like ved. Alle skutene hadde god livd; det visste Wilhelmsen. Men klokka halv fire på morgonen vart skipperen purra. Det bles sterk storm, truleg orkan. Isodden var oppeten og skutene heiv voldsamt på seg liggjande på ville havet.

«Arild» hadde ein sterk maskin og pressa seg opp mot vinden på jakt etter eit nytt avhald. Men fann berre slette iskanten. Orkanen hadde rive laus alle oddar. Wilhelmsen fekk snudd skuta og bestemte seg for å lense unna vinden. Og etter ei dramatisk ferd sørover – der dei mellom anna miste ein mann – kom «Arild» nærast som vrak inn til Island om kvelden 8. april.

Wilhelmsen peikte seinare på at dei andre skutene nok ikkje makta å gå opp mot vinden slik «Arild» gjorde. Dei hadde mindre maskinkraft. Mannskapet på «Arild» såg at «Vårglimt» låg pressa opp mot eit stort isflak. Dei fekk også eit glimt av «Brattind» i sjøroket. Skuta hadde sterk slagside. Og like etter kom det ein lukelem flygande gjennom lufta. Meir såg ikkje karane om bord i «Arild» til dei andre skutene.

Tjørvåg-skuta «Søndmøringen» var berre seks timars gonge frå «Buskø» og dei andre skutene då det bles opp for alvor; på veg austover. Asbjørn T. Aagaard som var med som fangstmann, har seinare gitt ut dagboka si frå ferda. Det er ei forteljing om eit drama som vi knapt kan førestille oss. «Søndmøringen» hadde fått om bord 1500 dyr; ein fin start på sesongen. Men så forsvann selen. Dyra var søkk borte.

Den 2. april slo vêret om. Det rasa storm frå nordaust, og termometeret viste 30 kuldegrader. Skuta fann seg ein isstrimmel som gav livd, og mannskapet skalka lukene og surra alt laust. Natta til den 4. april merka dei at avhaldet minka. Om morgonen køyrde dei skuta innover i isen.

Det opne havet freista dei ikkje, men også langt der inne i isen var dønningen enorm. Aldri før hadde dei sett slik stor dønning, og dei hadde sin fulle hyre med å prøve å styre unna dei svære isflaka som kom siglande i opprørt hav. Sikten var dårleg. I periodar såg dei ikkje lenger enn fram på baugen. Isinga var sterk. Og mannskapet arbeidde med dei vann med å banke vekk isen på skuta for å hindre at ho tippa rundt.

Ut på dagen den 5. april tok odden som gav «Søndmøringen» livd, til å misse festet i baksen. Situasjonen var kritisk. Skuta kunne ikkje gå unna veret. Då ville dei svære brottsjøane på det opne havet ta dei. Å gå mot vêret hadde dei ikkje maskinkraft til. Dei måtte finne seg nytt avhald. I aust skimta dei lys av is. Dei måtte berre håpe at det var ein odde der. Og dei måtte gjere noko medan det enno var dagslys.

Men då «Søndmøringen» runda det som var att av isodden, vart dei møtte av ein 25 meter høg brottsjø med skavl på toppen. Sjøen råka skuta med voldsam kraft, pulveriserte båtane på galgedekk, knuste rutene i styrehuset og fylte skuta med sjø. Det kom ikkje fleire sjøar, og etter det som følte som ei æve tok «Søndmøringen» sakte til å stige opp av havet.

Islyset dei såg, viste seg å vere ein isodde. Snart fekk dei ny livd. For første gong på mange dagar kunne stuerten lage dei eit varmt måltid. Men sove kunne dei enno ikkje gjere. Dei måtte på dekk og banke is.

Det bles sterk storm frå nordaust, og dekninga tok til å smuldre opp. Det var betre sikt no og langt inne i isen skimta dei ei råk som dei ville prøve å bauge seg inn til. Med full fart gjekk «Søndmøringen» innover. Skuta miste ishud og sprang lekk. Men pumpene heldt skuta flytande og dei nådde fram. Og der inne i den slakke isen låg det 15 andre skuter. Det vert fortalt at kulden var nede i minus 40.

Den 8. april var det verste over. Men kulden heldt seg. No kunne folka om bord i «Søndmøringen» ta til å tenkje på dei andre skutene som dei ikkje hadde høyrt frå på fleire dagar. Det siste dei høyrde frå «Pels» var at ho sløra unna veret til havs. Og truleg var nok orkanen sterkare der «Pels» var; seks timars gonge lenger vest.

Langt nordaust om Jan Mayen låg «Flemsøy» i lag med mange andre skuter; mellom andre «Kvitungen», «Polaric», «Signalhorn», «Brandal» og «Polarsel». «Flemsøy» hadde ein svært kraftig radiosendar. Skipper Karl J. Brandal var uroleg fordi det var lenge sidan han hadde vore i kontakt med «Pels» og «Buskø». Frå hamna i iskanten kalla han dei opp, igjen og igjen, men utan å få svar.

«- Hallo «Pels», hallo «Buskø», hallo «Brattind», hallo «Ringsel», hallo «Vårglimt» , «Flemsøy» kallar. – Eg er bekymra for dokke. Ver snille og svar meg på radioen så sant dokke kan. Viss antenna er blåsen vekk, så bruk telegrafnøkkelen og set radioen på full styrke, og eg skal lytte etter tre lange gjentatt med eit kvart minutts mellomrom. Over». Men frå høgtalaren kom det ikkje ein lyd. Sjølv bakgrunnsstøyen var vekk. Over svære avstandar sat folk og lytta. Men dei sakna skutene svarte ikkje.

Mange har spekulert på kvifor ingen av dei fem skutene ropte om hjelp over radio under stormen. Den erfarne radiotelegrafisten Arne Grønningseter som følgde Paul Lillenes til Kvitsjøen eit par sesongar tidleg på 30-talet, skreiv om dette i Sunnmøre Arbeidaravis onsdag 4. juni 1952:

– Mine erfaringar under ishavsforhold var at under visse situasjonar med nedising og snøkave var vanleg radiosamband umogeleg på grunn av støy med dei antennene som vart brukte og framleis er i bruk. Det er mi tru at vi her har forklaringa på at ein ikkje høyrde eit einaste naudrop frå dei fem vekk komne skutene sin radio.

Leiteaksjonen starta onsdag 9. april. Då gjekk to amerikanske fly på vengene frå Keflavik-basen på Island. Dei leitte i eit nærare angitt område; utan resultat. Leitinga heldt fram med fly, selfangstskuter og marinebåtar. Ingenting var å finne. Langs med strendene på Aust-Grønland søkte sledepatruljar etter vrakgods. Mannskap leitte i fjøresteinane på Island. Resultatet var negativt. Og det var ikkje råd å drage andre konklusjonar enn at dei fem skutene og mennene om bord var vekke for alltid.