Brandal City

I seks veker sommaren 1916 var Peter S. Brandal i Kongsfjorden. Han var komen dit opp med to av dei største skutene han hadde, «Polaris» og «Signalhorn». Det var midt under første verdskrig og Peter S. hadde siste åra gjort det godt i forretninga si. Prisane på selprodukta var gode, og han hadde i alle år satsa friskt å tenkt nytt og langsiktig. Dette hadde han lukkast med. Han hadde starta oppbygging av eit stort landanlegg.

Under første verdskrig, spesielt i 1916, var det vanskeleg å skaffe seg nok kol som alle fartøya hans hadde trong for. Lagra av britisk kol skrumpa raskt inn. No hadde han fått tilbod om eit nytt forretningseventyr.

Tilbake i Kings Bay går Peter S. og kika på moglegheitene av å starte si eiga kolgruve. Han hadde fått tilbod frå Høyesteretts advokat Trygve Klausen som handla på vegne av Ålesund by, som igjen hadde fått tilbod frå Green Harbour Coal Co. om å kjøpe rettigheitene til kolfeltet i Kings Bay. Peter S. hadde vore innom Kongsfjorden tidlegare og sett at kolet låg heilt opp i dagen.

Det var lovlause tilstandar på Svalbard denne tida. Folk okkuperte land etter som det passa dei. Green Harbour Coal Co. okkuperte land i Kings Bay i juli 1909. Dei fornya okkupasjonen fleire gongar, men kom aldri i gang med noko skikkeleg gruvedrift.

Så, den 14. august 1916, har Peter S. Brandal bestemt seg. Han fornyar okkupasjonen av Kings Bay, og på anneksjonsskiltet er det hans namn som står sist den dag i dag, anneksjon fornya 14. august 1916. Det var den dagen han bestemmer seg for å satse 250.000,- kroner på rettigheitene til kolfeltet. For å sikre kapitalen gjekk han i kompaniskap med dei tre karane frå Ålesund som han kjende godt gjennom fleire ulike selskap dei hadde i lag.

I seks veker sommaren 1916 var Peter S. Brandal der og planla gruveanlegget og byen sin, Brandal City. Longyearbyen er naturlegvis mest kjent på Svalbard. Longyear kalla opp byen der etter seg sjølv, og då kunne heller ikkje Peter S. Brandal vere dårlegare på det, og det vart Brandal City.

Med skutene sine «Signalhorn» og «Polaris» hadde han med eit arbeidslag på 60 mann, for det meste svenskar og finnar, som låg i lasterommet blant dynamitt og anna utstyr på overfarten.

Før dei returnerte frå Brandal City hadde dei til saman spadd ut 300 tonn kol som dei to skutene frakta heim til Brandal. Dei kom attende i byrjinga av september. Rettigheitene til kolfeltet vart overført til Brandal den 23. september 1916.

Seinare vart desse rettigheitene overført til eit interesseselskap med Peter S. Brandal, Trygve Klausen, Michael Knutsen og Trygve Jervell som den 14. desember 1916 saman danna aksjeselskapet Kings Bay Kul Comp. A/S. Michael Knutsen og Peter S. Brandal var gode vener og hadde fleire forretningar i lag.

Så kan ein spekulere i kva det var som vog mest til at Peter S. Brandal satsa så stort på ei kolgruve nesten oppe ved Nordpolen. Sitt eige store behov for kol vog nok stort, men som den forretningsmannen han var så såg han nok også moglegheita av ei ny stor forretning. Store delar av verda trengte kol, og der sto han med kol rundt seg på alle kantar.

Peter S. Brandal slo som kjent til og kjøpte desse rettigheitene for 250.000,- kroner. Men kvifor gjorde han dette? 2000 km i frå kjøparane. På ein stad du kunne skipe ut kol berre fire månadar i året, resten var du innefrosen i fjorden. Dessutan måtte du drive ut kolet på vinterstid i totalt mørke og permafrost.

Adolf Hoel, den kjente norske polarforskaren, var der oppe mykje samtidig med Brandal, han sa seinare at han Brandal hadde forbindelsar med Tyskland før og under første verdskrig.

Kan det vere at Brandal då i 1916 har tenkt at det ikkje var sikkert at han fekk kjøpe kol med England som var den store eksportøren etter dette? Og med den gründer-ånda han hadde, såg han sikkert ikkje mørkt på å bygge si eiga gruve. Det er den eine forklaringa.

Men kanskje må ein også sjå litt vidare på det. Særleg når Peter S. Brandal fekk med seg Trygve Klausen, Michael Knutsen og Trygve Jervell. Alle store namn i Ålesund på den tida. Knutsen, ein kjend ishavsreiar som hadde skapt seg ei formue på gullgraving i Alaska, stilte med kapital.

Vi snakka no om tida rundt 1916-17. Folk fyrte med kol, jernbana hadde kol, fyra langs kysten, marinen osv. Det var eit enormt market for kol, og like viktig som å sikre sine eigne ishavsfartøy såg nok Brandal og Knutsen verdiane i ei kolgruve i eit forsøk på å stå på eigne bein forretningsmessig. Så den 12.12.1916 i lag med dei tre karane frå Ålesund så stifta dei formelt Kings Bay Cull Comp. AS.

Sommaren 1917 var det opp med mykje folk, material til bygningar osv. Kings Bay Cull Comp. satsa stort. Her var vi 1200 km frå Nordpolen. Ingen andre hadde verksemd så langt nord. Dei måtte ha med seg alt dei trengte heimanfrå.

Brandal og Knutsen skulle ha ein by med plass til 250 overvintrarar, pluss 50 sommararbeiderar. Det vart anlagt fleire gruver, bustadar og kraftverk, verkstad, kai og telegrafstasjon.

Til og med fjøs med stall kom opp. Dei skulle ha hestar til å køyre om vinteren. Sommartid hadde dei skinnegangar, lokomotiv og vogner. Byen fekk verdens nordlegaste jarnbane med fem lokomotiv med over 30 vogner, og fire km skinnegang.
Ein imponerande infrastruktur når vi veit kvar vi er på kartet.

I 1925 måtte Brandal sjå at byen hans skifta namn til Ny-Ålesund. Då kom det offisielle poststempel med Ny-Ålesund på. Truleg var det kapitalen i Ålesund som ville det slik. Sjølv om det stod Brandal City på gamle kart var ikkje namnet mykje brukt, det vart gjerne berre sagt Kings Bay, slik det hadde vore vanleg i fleire hundre år.

Dei fire grunnleggarane tapte mykje pengar på gruvene i Ny-Ålesund. Alt i 1920 gjekk staten inn med pengestøtte og avtalar om å kjøpe kol. I 1929 var selskapet si gjeld så stor at staten ved Svalbardkommisjonen bad aksjonærane overdrage aksjane sine frivillig og utan vederlag.

Peter S. var den første som sa seg villig til dette, men dei andre kom snart etter, og i 1933 hadde den norske stat heile aksjeposten i selskapet. Den 23. august 1929 vart det i statsråd beslutta full driftsstans i gruvene.

Midt på 1920-talet var Kings Bay vertskap for mange ulike ekspedisjonar som ville erobre Nordpolen, og telegrafen som Peter S. Brandal hadde fått satt opp i 1917 spydde ut nyheitsmeldingar til heile verda som følgde spent med.

Roald Amundsen kom til Kings Bay med flya N-24 og N-25 for å freiste å flyge til Nordpolen i 1925. I den perioden dei var i byen fekk Amundsen nytte seg av direktørboligen til Brandal og Knutsen. Det same gjentok seg i 1926 då Amundsen kom nordover med luftskipet Norge og skulle gjere nytt forsøk på Nordpolen. I dag vert direktørboligen kalla Amundsen-Villaen av denne grunn. Richard Byrd og Floyd Bennet inntok også byen i mai 1926 og flaug mot Nordpolen. Dei hevda å ha flydd over Nordpolen, men seinare utrekningar sår tvil om dei var så langt.

Utover 1930-talet vart det etablert fiskeristasjon i Ny-Ålesund for å ta seg av dei mange hundre fiskebåtane som dreiv i området. Frå andre halvdel av 1930-talet vart det starta hotelldrift i Ny-Ålesund. Ei tid vart også direktørvillaen til Brandal og Knutsen omgjort til hotell. Men heller ikkje desse aktivitetane var nokon økonomisk suksess.

Sommaren 1941 vart 80 mann sende til Ny-Ålesund for sommardrift i gruvene. Men kort tid etter vart Svalbard evakuert. I 1945 kom drifta i gang igjen, men gruvedrifta skulle dessverre verte ramma av mange tragiske ulykker i gruvene. I desember 1948 omkom 15 personar i ei eksplosjonsulykke, og både i 1952 og 1953 var der fleire ulykker som til saman kravde 28 menneskeliv.

5. november 1962 kom enda ei alvorleg ulykke som sette ein stoppar for all vidare gruvedrift i Ny-Ålesund. 21 menneskje omkom i gruvene, og ulykka førte til at Gerhardsen-Regjeringa måtte gå av.

14. desember 1964 gjekk norske myndigheiter inn ein avtale med Den Europeiske romfartsorganisasjonen (ESRO) om etablering av ein norsk satellitt-telemetri stasjon i Ny-Ålesund, og byen vart ein moderne arktisk forkingsbase.

Dei første forskingsorganisasjonane som etablerte seg i Ny-Ålesund var Nordlysobservatoriet i Tromsø i 1966 og Den europeiske romfartsorganisasjonen (ESRO) i 1967. Norsk Polarinstitutt var først ute med ein heilårleg forskingsstasjon i 1968.

På Zeppelinfjellet ovanfor Ny-Ålesund ligg forskingsstasjonen Zeppelinobservatoriet, 474 meter over havet. Denne forskingsstasjonen er sentral i overvakinga av det globale atmosfæriske miljøet. Data som vert samla inn har stor tyding for kartlegging av klimaendringar, endringar i stratosfærisk ozon og UV, miljøgifter, og langtransporterte luftforureiningar.

Kings Bay Kull Comp AS overtok igjen drifta av staden i 1974. I 1998 endra selskapet namn til Kings Bay AS og fjerna dermed sin referanse til koldrifta.

100 år etter grunnlegginga har 14 forskingsinstitusjonar faste stasjonar i Ny-Ålesund. Desse tilhøyrar institusjonar frå 10 ulike land: Norge, Tyskland, Storbritannia, Italia, Frankrike, Japan, Sør-Korea, Kina, Nederland og India.

Visjonen for Kings Bay er å vere «til beste for verdens klima- og miljøkunnskap.» Hovudmålet er at Ny-Ålesund skal vere «det fremste stedet for arktisk klima- og miljøforskning».

Peter S. Brandal og Michael Knutsen tapte store pengar på gruvene i Brandal City. Men dei hadde stor tru på at staden skulle bli viktig for Noreg, det var viktig for Noreg å vise til næringsaktivitet på Svalbard for framtidig eigarskap, og dei ofra mykje for å halde selskapet gåande trass store tap og stans i utvinninga av kol.

Og dei fekk jo rett til slutt, i dag er Kings Bay i Ny-Ålesund ein verdskjend og viktig forskings-by.