Selfangst

Andre nasjonar hadde drive stort på fangst av kval og sel lenge. I nyare tid kom Noreg med i fangsten med nokre turar frå 1790 av. Det var handelsmann Buck som stod bak desse første turane, men først i 1819 kom starten på det vi kan kalle ein kontinuerleg selfangst frå Noreg. Svend Foyn (1809-1894) kom med i selfangsten frå 1846, Tromsø kom snart etter og frå 1898 var sunnmøringane også kome med. Det var no det for alvor vart satsa på selfangsten. Sunnmøringane forstod raskt at skulle ein få lønsemd ut av fangsten måtte ein i gang med å bygge spesialskuter til selfangsten, større og sterkare skuter som kom seg inn i isen, og kunne bere meir last.

Frå 1910 av vaks det fram ein stor flåte med selfangstskuter spesialbygde for selfangst. Før dette var det små fiskeskøyter som var brukte, med berre segl til framdrift, og fangsten gjekk føre seg i iskanten. Det vaks fram ei stor ny næring som fekk stor økonomisk betyding for heile landet. Rundt 1000 skuter har drive denne ishavs- og selfangsten. Legg ein til kva desse skutene har hatt bruk for av utstyr, reperasjonar osv. er det ikkje vanskeleg å sjå kor viktig næringa har vore for Noreg som nasjon. I perioden rundt 1. verdskrig var produkta av sel og kval Noregs nest største eksportvare.

Fangsten gjekk i denne perioden først og fremst for seg i Vesterisen og Austisen. Vesterisen er isen i området rundt Jan Mayen, inn til Grønland og om lag frå 68 grader nord til 73 grader nord. Fangstskutene var tradisjonelt i dette området frå ca. 20. mars til ut i mai. Isen i Vesterisen er ofte knallhard blå-is.

Austisen var området nord for Kvitsjømunningen og vidare austover. Her er isen mjukare og dei små skutene kom seg gjerne lenger inn. Om alt klaffa kunne skutene først greie ein tur i Vesterisen, så gjekk ein kanskje til Austisen på ny fangsttur. Frå 1908 dreiv sunnmørsskutene også fast i Danskestredet. Denne fangsten også etter at Vesteristuren var unnagjort. Desse turane i Danskestredet var kombinert sel- og håkjerrings-fangst. Danskestredet er stredet mellom Grønland og Island. Seinare, frå 1938 av, vart selfangsten ved Newfoundland den største og viktigaste etter andre verdskrig.

Etter kvart som det kom til mange nye ishavsskuter frå 1910, og fram mot og under første verdskrig, vart det mykje fartøy og mindre sel på dei tradisjonelle fangstområda i Vesterisen, Nordisen, og i Austisen. Marknaden for skinn og spekk hadde i denne perioden vakse kraftig, og det var viktig og finne nye fangstfelt om ikkje det skulle bli tilbakegang for næringa. Dette var bakgrunnen for at det i 1918 var fleire skuter som gjekk ut for fangst i Kvitsjøen.

Kvitsjøen ligg aust og sør for Kola-halvøya. Den består av ei stor innbukting frå Barentshavet og fortset gjennom ein trongare del, kvitsjøhalsen, for deretter å vide seg ut til den indre Kvitsjøen sør for Kola-halvøya. I den austlege delen ligg Arkhangelsk ved utløpet til Dvina-elva.

Alt i 1867 byrja skuter frå Nord-Noreg å drive fangst i Kvitsjømunningen og vidare austover, men dei små skutene med berre segl til framdrift klarte ikkje å kome inn i isen, og fangsten gjekk føre seg i kanten. I Kvitsjøen kastar (føder) selen i slutten av februar og i byrjinga av mars. Skipper Sigvald Brandal med skuta «Helga» var først ut i den norske fangsten inne i Kvitsjøen, i 1911. Han tok seg inn gjennom isen og kom heilt fram til sjølve kastet. Det var Brandal sine erfaringar dei andre skutene støtta seg på då dei i 1918 gjorde framstøyt på dette «nye» feltet og vart starten på 20 år med eventyrlege fangstar i Kvitsjøen.

Dei store fangstane hadde ei stor betyding for både reiarar og Noreg som land i denne 20 års perioden då det samstundes var nedgang på sel i Vesterisen og Austisen. Og dei store verdiane lokka stadig fleire av skutene inn på dette feltet. Men samstundes førte dette feltet også til store tap. Medan det i Vesterisen var uvêret som oftast braut ned skutene var faren i Kvitsjøen isskruinga. På grunn av den store skilnaden på flo og fjøre vandrar isen mange mil ut og inn på kvart straumskifte, og på dei mange grunne bankane kunne det lage seg til med isskruing som inga skute kunne tole.

Ikkje på noko anna fangstfelt har det forlist så mange skuter. I perioden 1924 til fangsten vart avslutta i Kvitsjøen i 1939 skjedde 60% av alle forlis på dette feltet. 115 skuter gjekk ned i ei 15 års periode. I 1928 forliste det her 11 (!) skuter på eit døgn. I desse åra kom der heller ikkje til så mange nye, slik at talet på skuter som var på topp i 1928 med omlag 150 for heile landet, det gjekk ned til 64 i 1939. Til alt hell berga mannskapet seg under alle desse forlisa. For mannskapa var det lettare å berge seg på isen og finne seg ei kameratskute, dessutan var det kortare veg til land. I Vesterisen var tap av menneskeliv i motsetning store, 164 mann kom vekk berre i dei to store stormane i 1917 (sju skuter) og 1952. (Fem skuter)

I toppåret 1925 fanga Noreg 400.000 sel. I 1970 var talet 163.000, og ti år etter var det kome ned i 60.000 sel. I 1990 var same talet 15.000 sel, og i 2014 var det fanga knappe 12.000 sel. Sjølvsagt var det i periodar ei overbeskatting på sel, og over tid fekk næringa dårleg rykte og kom under kraftig press frå mange kantar. Dyrevernorganisasjonar verda over gjorde seg gode pengar på å gå i protest mot Norsk og Kanadisk selfangst.  Men hadde næringa fortent dette dårlege rykte? Neppe. Alle som har vore på ishavet veit at sel vert avliva på ein human og god måte. I dag vert selen avliva tre gongar. Først vert det skoten, så slått med hakapiken, for til slutt og verte blodtappa straks.

Det står to fartøy på land som monument over norsk selfangst, et i Brandal og et i Tromsø. «Aarvak» bygd i 1912, er godt over 30 år eldre enn «Polstjerna», som ble sjøsett i 1949.

Selfangst har alltid hatt ei stor betydning for folket langs kysten, og selfangst må vi også ha i framtida.